Słownik skamieniałości CBDG

Słownik słów kluczowych CBDG Skamieniałości został sporządzony w celu efektywnego wyszukiwania danych paleontologicznych w zasobach Centralnej Bazy Danych Geologicznych PIG–PIB. Jest on wykorzystywany w podsystemacch CBDG Dokumenty, Otwory wiertnicze oraz Kolekcje geologiczne. Słownik został opracowany przez dr hab. Marcina Machalskiego (Instytut Paleobiologii, PAN), przy współpracy mgr Ewy Machalskiej (PIG-PIB).

Przeglądanie słownika

Słownik można przeglądać na dwa sposoby: alfabetycznie i hierarchicznie.

Budowa słownika

Słownik ma budowę hierarchiczną. Na szczycie hierarchii znajdują się nazwy trzech działów tematycznych: „Skamieniałości strukturalne”, „Skamieniałości śladowe” oraz „Terminy ogólne”.

Dział „Skamieniałości strukturalne" ma strukturę hierarchiczną, opartą na uproszczonej systematyce świata żywego (patrz poniżej: „Przyjęta systematyka świata żywego”). Zasadniczy zrąb tej części słownika stanowią łacińskie terminy systematyczne (np. „Mollusca”), którym towarzyszą ich polskie i/lub łacińskie synonimy (np. „mięczaki”, „Lamellibranchiata”). Dział „Skamieniałości strukturalne" zawiera także terminy opisowe, (np. „haczyki głowonogów”), przyporządkowane odpowiednim kategoriom systematycznym.

Słowa kluczowe w dziale „Terminy ogólne” występują zasadniczo w postaci listy alfabetycznej. Tylko do wybranych haseł dołączono hasła podrzędne (np. „spory” dzielą się na „mikrospory” i „makrospory”).

Dział „Skamieniałości śladowe” ma strukturę mieszaną – do uszeregowanych alfabetycznie terminów bardziej ogólnych dowiązane są terminy podrzędne.

Przyjęta systematyka świata żywego

Bezwzględnym priorytetem przy konstrukcji użytego w niniejszym słowniku schematu systematyki świata żywego były względy praktyczne, przede wszystkiem czytelność i łatwość w obsłudze. Poszczególne słowa kluczowe zostały dobrane na podstawie analizy dokumentacji paleontologicznej zawartej w opisach profili geologicznych w serii Profile głębokich otworów wiertniczych Państwowego Instytutu Geologicznego oraz na podstawie wyrywkowej analizy współczesnego piśmiennictwa geologicznego i paleontologicznego. Głównymi przesłankami włączenia danego terminu do słownika były:

1. duże znaczenie w systematyce świata ożywionego;
2. powszechność występowania w opracowaniach archiwalnych,
3. stopień praktycznej znajomości danego terminu wśród polskich geologów i paleontologów, nie będących specjalistami w danej grupie organizmów.

To ostatnie kryterium uznano za szczególnie ważne, umożliwia ono bowiem łatwą orientację i efektywne poruszanie się po zasobach słownika przez nie-specjalistów.

Dobrane w myśl powyższych zasad terminy systematyczne, w randze od nadkrólestwa do rodzaju – tworzą schemat klasyfikacji organizmów w dziale „Skamieniałości strukturalne”. Schemat ten został skonstruowany arbitralnie na podstawie danych literaturowych (patrz cytowana poniżej bibliografia). Nie ma bowiem ogólnie przyjętej klasyfikacji organizmów, a poszczególne jej propozycje publikowane przez różnych autorów lub zespoły badawcze (patrz bibliografia poniżej) wykazują duże różnice (por Dzik 2003, s. 457).

Na poziomie ponadrodzajowym przyjęty schemat jest zdecydowanie przestarzały w porównaniu z proponowanymi w ostatnich latach schematami klasyfikacyjnymi świata organicznego. Te bowiem opierają się w dużej mierze na badaniach genetycznych i kladystycznych (np. Clarkson 1993, Benton 2005). Niniejszy schemat nawiązuje raczej – choć z odstępstwami - do tradycyjnej systematyki przedstawianej w kolejnych tomach serii Atlas skamieniałości przewodnich i charakterystycznych, wydawanych w ramach monumentalnej serii Budowa Geologiczna Polski. To właśnie na podstawie Atlasu klasyfikowano wiele okazów paleontologicznych Muzeum PIG i wprowadzano dane do licznych opracowań archiwalnych PIG.

Użycie jednego z nowocześniejszych systemów taksonomicznych utrudniłoby osobom wprowadzającym dane dowiązywanie do dokumentacji wielu słów kluczowych oraz wymagałoby od administratora słownika permanentnych konsultacji merytorycznych u paleontologów zajmujących się bardzo wąskimi grupami taksonomicznymi (trudno sobie bowiem wyobrazić, by administrator słownika dostosowywał dane archiwalne do obecnego stanu wiedzy). W zastosowanym schemacie systematycznym uwzględniono tylko kilka najważniejszych osiągnięć współczesnej nauki, np. wprowadznie podziału świata organicznego na pięć królestw lub zaliczenie konodontów do kręgowców (patrz objaśnienia do odpowiednich słów kluczowych w słowniku).

Niektóre słowa kluczowe z działu „Skamieniałości strukturalne" mogą sprawiać trudność mniej wyrobionym użytkownikom bazy. By temu zaradzić, zostały one opatrzone komentarzami, w których zawarte są podstawowe informacje co do ich statusu w świetle tradycyjnych i nowoczesnych propozycji podziału świata ożywionego. Komentarze te mają ograniczoną objętość ze względów technicznych. Użytkownicy chcący rozszerzyć swoją wiedzę mogą skorzystać z literatury fachowej cytowanej w komentarzach do poszczególnych terminów taksonomicznych, lub z podręczników i serii monograficznych zacytowanych poniżej.

Zastosowane kryteria doboru słów kluczowych sprawiają, że zaproponowany dla potrzeb niniejszego słownika schemat systematyki świata żywego jest wybitnie uproszczony, wybiórczy i niekompletny, ale za to dostosowany do poziomu wiedzy, na którym bazowano, tworząc większość opracowań archiwalnych PIG. Z tych samych względów jest on także łatwy w obsłudze dla nie-specjalistów, którzy stanowią zdecydowaną większość użytkowników CBDG. Z drugiej strony, zastosowane w słowniku tradycyjne terminy systematyczne są zrozumiałe dla każdego specjalisty. Na przykład, mimo istnienia szeregu konkurencyjnych systemów klasyfikacji małżów (przegląd w Schneider 2001), każdy specjalista od tej grupy będzie rozumiał zakres jednostek taksonomicznych z tradycyjnego podziału Newella (1965), na którym przez dziesięciolecia opierali się paleontolodzy.

W celu uzyskania większej przejrzystości przy konstrukcji schematu systematycznego zrezygnowano z jego formalnej hierarchizacji na podstawie kategorii systematyki zoologicznej i botanicznej. Wynika to z panującego w światowej literaturze zróżnicowania, np. co dla jednego badacza jest rzędem, to dla drugiego gromadą.

W cudzysłowy ujęto terminy nieformalne, mające znaczenie tradycyjne, ale mocno zakorzenione w świadomości potencjalnych użytkowników i przez to wygodne w użyciu („Algae”, Pisces”).

Słownik jest otwarty, co umożliwia jego dalszą rozbudowę w miarę istniejących potrzeb. Nowe hasła wprowadzane są wyłącznie przez osobę administrującą słownikiem lub przez innego przeszkolonego do tego celu pracownika PIG. Wszelkie uwagi dotyczące konstrukcji i zawartości słownika, a także potrzebę dodawania nowych haseł można zgłaszać na adres kolekcje@pgi.gov.pl.

Bibliografia

• Benton, M.J. (ed). 1993. The fossil record 2. 845 pp. Chapman & Hall, London.
• Benton, M.J. 2005. Vertebrate Palaeontology, Third Edition. Blackwell Publishing.
• Bieda F. 1966. Paleozoologia. T. 1 i T. 2. Wyd. Geol. Warszawa.
• Boardman, R.S., Cheetham, A.H., Rowell, A.J. (eds). Fossil Invertebrates, Blackwell Scientific Publications.
• Clarkson, E.N.K. 1993. Invertebrate Palaeontology and Evolution, Fourth Edition. Chapman & Hall,.
• Dzik, J. 2003. Dziej życia na Ziemi. PWN, Warszawa.
• Jachowicz A., Dybowa-Jachowicz S. 1994. Paleobotanika. Wyd. Uniw. Śl. Katowice
• Lehmann U., Hillmer G. 1991. Bezkręgowce kopalne. Wyd. Geol. Warszawa.
• Malinowska L. 1979-2003. Budowa Geologiczna Polski. Tom. III. Atlas skamieniałości przewodnich i charakterystycznych. Wyd. Geol. Warszawa, PIG i Ministwrstwo Środowiska Warszawa, Polska Agencja Ekologiczna, Warszawa.
• Margulis, L., K.V. Schwartz, and M. Dolan. 1994. The Illustrated Five Kingdoms: A Guide To The Diversity Of Life On Earth. Harper Collins College Publishers, New York. Patrz także http://waynesword.palomar.edu/trfeb98.htm
• Moore, R.C. and Teichert, C. (eds). Od 1953. Treatise on Invertebrate Paleontology. Geological Society of America and the University of Kansas Press, Lawrence, Kansas. http://www.paleo.ku.edu/
• Newell, N.D. 1965. Classification of the Bivalvia. American Museum Novitates 2206, 1-25.
• Parker, S.P. (ed) 1982. Synopsis and Classification of Living Organisms. Vol. 1. 1166pp, Vol. 2, 1232 pp. McGraw-Hill Inc., New York.
• Profile głębokich otworów wiertniczych Instytutu Geologicznego. 1972-1986. Zeszyty 1-63. Wydawnictwa Geologiczne.
• Profile głębokich otworów wiertniczych Państwowego Instytutu Geologicznego. 1988-2003. Zeszyty 64-102. Wydawnictwa Geologiczne.
• Schneider, J.A. 2001. Bivalve systematics during the 20th century. Journal of Paleontology 75, 1119-1127.
• Woese, C.R. Kandler, O., Wheelis, M.L. 1990. Towards a natural system of organisms. Proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 87, 4576-4579.
• Ziegler, B. Einführung in die Paläobiologie, Teil. 1. 1972. Allgemaine Paläontologie. Teil. 2. 1983. Spezielle Paläontologie, Protisten, Spongien und Coelenteraten; Teil. 3. 1998. Spezielle Paläontologie, Würmer, Arthropoden, Lophophoraten. E. Schweizerbart’sche Verlagsbuchhandlung. Stuttgart