Podsystem CBDG Jaskinie

Podsystem Jaskinie Centralnej Bazy Danych Geologicznych zawiera zestandaryzowane dane lokalizacyjne, morfometryczne, bibliograficzne, przyrodnicze (geologia, hydrologia, biologia, archeologia, klimatologia i ochrona środowiska), opisowe (historia badań, eksploracji i dokumentowania) oraz załączniki graficzne (plany, przekroje i zdjęcia) według stanu wiedzy na rok, w którym je opracowano lub zaktualizowano. Stanowią one doskonały materiał wyjściowy do naukowych badań specjalistycznych. Odzwierciedlają stan wiedzy autorów i zachowują ich styl opisu. Wiedza ta jest gromadzona przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi (PTPNoZ) od lat 70. XX w. do dziś w toku prac inwentaryzacyjnych prowadzonych przez polskich speleologów. Celem tych działań jest dążenie do uzyskania kompletu dokumentacji z całej Polski oraz ich sukcesywna aktualizacja. Serwis jest także źródłem referencyjnych danych przestrzennych.

Dostęp do danych

Aplikacja CBDG Jaskinie Polski – kryteria wyszukiwania

Jaskinie to obiekty przyrodnicze o bardzo złożonej naturze. Geneza każdej z nich jest wypadkową współdziałania różnych procesów geologicznych. Istotną rolę odgrywają tu właściwości skał, w których procesy te zachodzą (skład mineralny, struktura i tekstura, porowatość, czy parametry wytrzymałościowe), historia geologiczna obszaru ich występowania, uwarunkowania przestrzenne oraz zmiany, którym podlegają w wyniku wszystkich procesów geologicznych znanych geologii dynamicznej, szczególnie zaś erozji, korozji i sedymentacji, ruchów tektonicznych, zmian klimatu i wielu innych procesów przyrodniczych.

W trakcie powstawania i ewolucji jaskini, każdy z tych procesów odgrywał jakąś rolę – na pewnych etapach dominującą, na innych – tylko śladową, a część z nich przejawiała stały wpływ o zmiennym nasileniu. Wraz z jaskinią i otaczającą ją przestrzenią zmieniało się też jej wewnętrzne środowisko. Zmiany te odczytujemy z nagromadzonych w niej osadów, szczątków organizmów, szaty naciekowej, rzeźby krasowej lub śladów tektoniki górotworu.

Opisy jaskiń zawierają obserwacje autorów poczynione w toku prac inwentaryzacyjnych oraz dane pochodzące z literatury przedmiotu. Stopień ich szczegółowości i zawartość merytoryczna poszczególnych opracowań zależy od wiedzy autorów oraz stanu badań naukowych, przeprowadzonych dla danej jaskini przed sporządzeniem jej dokumentacji. Nie należy zatem traktować zawartości Podsystemu CBDG Jaskinie jako naukowej monografii jaskiń, ale jako podstawowy materiał pomocny do jej stworzenia oraz planowania stosownych badań.

Kryteria wyszukiwania jaskiń podzielono na formalne i merytoryczne. Formalne umożliwiają filtrowanie obiektów według ich nazwy (wraz z synonimami), numeru inwentarzowego, regionu, podziału administracyjnego i danych morfometrycznych, a także właściciela terenu, formy ochrony przyrody, autora opracowania (lub załącznika graficznego) i według stanu aktualizacji na dany rok. Kryteria merytoryczne odnoszą się do terminologii geologicznej (geneza, stratygrafia, litologia, sedymentologia, paleontologia, tektonika), biologicznej i klimatologicznej. Pozwalają też na wyszukiwanie po fragmentach opisu jaskini lub położenia geograficznego.

Prezentowane w Aplikacji Jaskinie Polski dane z Podsystemu CBDG Jaskinie zawierają także informacje o jaskiniach znanych z literatury, choć dziś już niedostępnych (zawalone, zalane, nieodnalezione). Pozwala też sprawdzić, które z obiektów znajdują się w strefie obszarów zagrożonych powierzchniowymi ruchami masowymi – oznaczono jaskinie występujące w obrębie osuwisk.

Do precyzyjnego określenia genezy jaskini niezbędne są specjalistyczne badania. Dla wielu jaskiń autorzy nie podają jednak dostatecznych informacji, stąd dane serwisu prezentują różny stopień szczegółowości. Z tego powodu przyjęto umowny i celowo uproszczony zestaw słów kluczowych służący do wyszukiwania według genezy. Poniższe hasła dowiązano do jaskiń w następującym znaczeniu:

• szczelinowe – dla wszystkich obiektów, których utworzenie było uwarunkowane rozszerzaniem się istniejących w masywie pęknięć w wyniku oddziaływania różnorodnych sił (nacisków), bez względu na rodzaj tych sił;
• krasowe - dla obiektów powstałych głównie dzięki jednoczesnym procesom erozji i korozji przepływających wód;
• wietrzeniowe - dla obiektów, w których powstaniu główną rolę odegrały procesy wietrzeniowe;
• erozyjne - dla obiektów utworzonych w wyniku erozji powierzchniowych strug wody;
• szczelinowo-krasowe i krasowo-szczelinowe - określają dominujący czynnik w tworzeniu danego obiektu;
• wulkaniczne - dla obiektów powstałych w wyniku procesów wulkanicznych.

Analogicznie, celem uproszczonego pogrupowania jaskiń według wspólnych cech mikroklimatycznych, przypisano im umownie następujące hasła:

• w zasięgu powierzchniowych zmian atmosferycznych - dla zwykle niewielkich, całkowicie oświetlonych obiektów;
• statyczny - dla obiektów o wyrównanym, stabilnym klimacie, przeważnie o długości przekraczającej kilkanaście metrów (o ile autor wyraźnie nie określił tego elementu środowiska);
• dynamiczny - dla obiektów, w których ruch powietrza nie ma charakteru krótkookresowego, zmiennego przepływu powietrza pomiędzy otworami (o ile autor nie określił wyraźnie charakteru mikroklimatu);
• przewiew - dla obiektów, w których istnieje wyraźny wywiew powietrza z głębi masywu lub przepływ powietrza od otworu w głąb jaskini.

Wszędzie tam, gdzie w opisie brak informacji dotyczących danego zagadnienia, użyto słowa kluczowego „brak danych”, natomiast w przypadku stwierdzenia przez autora nie występowania danego elementu w wykazie zamieszczono hasło „nie ma”.

UWAGA! Poprawne działanie Aplikacji CBDG Jaskinie Polski wymaga odblokowania „wyskakujących okienek” w opcjach internetowych przeglądarki.

2021 – Międzynarodowy Rok Jaskiń i Krasu

Międzynarodowy Rok Jaskiń i Krasu (International Year of Caves and Karst – IYCK) jest inicjatywą Międzynarodowej Unii Speleologicznej (International Union of Speleology – UIS). UIS jest organizacją non-profit z siedzibą w Słowenii, zajmującą się eksploracją, badaniami i zrównoważonym zarządzaniem jaskiń poprzez współpracę międzynarodową. Unia grupuje organizacje narodowe 54 krajów członkowskich, które wspierają Międzynarodowy Rok Jaskiń i Krasu. Pełne i najbardziej aktualne informacje na temat Międzynarodowego Roku Jaskiń i Krasu są publikowane na oficjalnej stronie IYCK: www.iyck2021.org.

O projekcie Jaskinie Polski

Pierwsze prace zmierzające do zebrania i uporządkowania wiedzy o jaskiniach Polski zostały podjęte w 1974 r. z inicjatywy dr Jerzego Grodzickiego przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi (PTPNoZ). Powołano wówczas, kierowany przez pomysłodawcę, Zespół Inwentaryzacji Jaskiń. Początkowo Zespół dokumentował tylko jaskinie tatrzańskie. W 1993 r. projekt rozszerzenia prac na wszystkie obszary występowania jaskiń uzyskał rekomendację Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W 1994 r. zarządzeniem Ministra wprowadzono „Instrukcję wykonywania dokumentacji jaskiń”, standaryzującą sposoby inwentaryzacji i Ministerstwo Środowiska rozpoczęło finansowanie dalszych prac. Ich celem było pozyskiwanie danych morfometrycznych i lokalizacyjnych oraz przyrodniczych w zakresie geologii, hydrologii, biologii, archeologii, klimatologii i ochrony środowiska, a także w aspekcie historycznym dotyczącym badań, eksploracji i dokumentowania. W wyniku tych działań powstała seria wydawnicza prezentująca pogrupowane regionalnie dokumentacje polskich jaskiń.

W latach 2008-2011 w wyniku połączenia sił, wiedzy i środków PTPNoZ i PIG–PIB, w Centralnej Bazie Danych Geologicznych utworzono podsystem JASKINIE wraz z internetową aplikacją do prezentacji danych o tych obiektach o nazwie „Jaskinie Polski” (wg koncepcji Jerzego Grodzickiego i Ewy Machalskiej). Zgromadzone dotąd przez PTPNoZ dokumentacje z różnych regionów Polski zyskały w ten sposób powszechny dostęp.

W kolejnym etapie projektu (lata 2013-2016) zweryfikowano wszystkie dokumentacje dotychczas wprowadzone do bazy. Opracowano i wprowadzono również ponad 1050 nowych danych dla jaskiń Karpat, Tatr i Wyżyny Olkuskiej, co stanowiło materiał dla sześciu kolejnych tomów serii inwentarzy. Tym samym liczba tomów w serii wzrosła do 32. Zasoby bazy zostały również zasilone zaktualizowanymi dokumentacjami około 90 jaskiń Sudetów. Serwis internetowy „Jaskinie Polski” stanowi dziś źródło udokumentowanej wiedzy o 4146 jaskiniach i podobnych obiektach przyrodniczych w Polsce (stan na 2016 rok).

Misją projektu jest dążenie do uzyskania możliwie kompletnej bazy danych o polskich jaskiniach i systematyczne jej aktualizowanie. Treści w niej zawarte pochodzą z pomiarów i obserwacji dokonywanych przez speleologów w toku prac terenowych i kameralnych, tak więc zakres i stopień szczegółowości informacji dla poszczególnych jaskiń jest różny. Zależy on od wiedzy autorów oraz od stanu badań naukowych przeprowadzonych dotąd w danej jaskini (studium literatury i materiałów archiwalnych oraz publikacji w czasopismach speleologicznych i naukowych).

Dokumentacje jaskiń zawierają szczegółowe dane wraz załącznikami graficznymi oraz lokalizację na interaktywnej mapie. Współrzędne geograficzne – tam, gdzie było to możliwe - zostały określone z dokładnością do jednej sekundy. Wyjątek stanowią nieliczne obiekty obejmujące siedliska gatunków chronionych, gdzie lokalizacja jest podawana w dużym przybliżeniu, a opis drogi dojścia do otworu został ukryty.

Poza zorganizowaną formą prac inwentarzowych, finansowanych dotąd cyklicznie przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, umożliwiamy Państwu udział w indywidualnym aktualizowaniu danych. Preferowaną formą dobrowolnego i nieodpłatnego przekazywania uwag, uzupełnień do opisów jaskiń czy zdjęć otworów jest korzystanie z formularza kontaktowego (dane szczegółowe jaskini - przycisk „Dodaj uwagi”). Dane w bazie nie są uzupełniane na podstawie ustnych przekazów o nowych odkryciach lub nieudokumentowanych doniesień prasowych.

Regionalizacja jaskiń

Jaskinie w Polsce występują w różnych regionach, głównie w jej południowej części, na obszarach gór i wyżyn. Nieliczne z nich można spotkać także na szeroko rozumianym Niżu Polskim, od wybrzeży Bałtyku po przedpole wyżyn na południu Polski. Z wyjątkiem obszaru Niżu Polskiego, gdzie jaskinie są rzadkim i sporadycznie powstającym zjawiskiem, jaskinie występują na ogół na obszarach łatwo definiowanych geomorfologicznie, gdzie budowa geologiczna sprzyja ich powstawaniu.

Dla ułatwienia identyfikacji poszczególnych jaskiń, obszar Polski został podzielony na regiony ich występowania. Oznaczono je w bazie danych literami, natomiast w obrębie wydzielonych regionów (w zależności od obszaru i ilości występujących tam jaskiń) wyróżnione mniejsze jednostki oznaczane literowo lub liczbowo (np.: K.Bd, G-4) Podział ten wygląda następująco:

• Tatry – T
• Jaskinie Tatr Zachodnich
• Jaskinie Tatr Wysokich
• Pieniny – P
• Jaskinie części zachodniej Pasma Skałkowego Pienin
• Polskie Karpaty Fliszowe – K
• Jaskinie Pogórza Śląskiego – K.Ps
• Jaskinie Beskidu Śląskiego – K.Bs
• Jaskinie Kotliny Żywieckiej – K.Kż
• Jaskinie Beskidu Żywieckiego – K.Bż
• Jaskinie Beskidu Małego – K.Bm
• Jaskinie Beskidu Makowskiego – K.Bmk
• Jaskinie Pogórza Wiśnickiego – K.Pw
• Jaskinie Beskidu Wyspowego – K.Bw
• Jaskinie Gorców – K.G
• Jaskinie Beskidu Sądeckiego – K.Bsd
• Jaskinie Pogórza Rożnowskiego – K.Pr
• Jaskinie Pogórza Ciężkowickiego – K.Pc
• Jaskinie Beskidu Niskiego – K.Bn
• Jaskinie Pogórza Dynowskiego – K.Pd
• Jaskinie Gór Sanocko-Turczańskich – K.Gst
• Jaskinie Bieszczadów – K.Bd
• Wyżyna Śląsko-Krakowska – J
• Jaskinie Wyżyny Wieluńskiej – J.Wl
• Jaskinie Wyżyny Częstochowskiej – J.Cz
• Jaskinie Wyżyny Olkuskiej – J.Olk
• Jaskinie Wyżyny Śląskiej – J.Śl
• Jaskinie Garbu Tenczyńskiego – J.GT
• Jaskinie Bramy Krakowskiej – J.Bk
• Region Świętokrzyski – G
• Jaskinie subregionu Kieleckiego – G-1
• Jaskinie subregionu Chęcińskiego – G-2
• Jaskinie subregionu Łagowsko-Klimontowskiego – G-3
• Jaskinie subregionu Łysogórskiego – G-4
• Jaskinie subregionu Małogosko-Morawickiego – G-5
• Jaskinie subregionu Konecko-Opoczyńskiego – G-6
• Jaskinie subregionu Szydłowiecko-Ostrowieckiego – G-7
• Jaskinie subregionu Iłżecko-Wierzbickiego – G-8
• Niecka Nidziańska
• Jaskinie Niecki Nidziańskiej – N
• Niż Polski
• Jasknie Niżu Polskiego – NP
• Sudety – S
• Jaskinie Sudetów Wschodnich - S.I
• Jaskinie Sudetów Środkowych - S.II
• Jaskinie Sudetów Zachodnich - S.III
• Jaskinie Pogórza Zachodniosudeckiego - S.IV
• Jaskinie Przedgórza Sudeckiego - S.V

Geologia

Z geologicznego punktu widzenia, jaskinie dostarczają danych przestrzennych o wewnętrznej budowie masywu swojego występowania. Stanowią przetrwałe ślady dawnej historii i kolejnych etapów ewolucji morfologii terenu. Ich szata naciekowa (niezależnie od naturalnego piękna) zawiera zapis zmian klimatycznych obszaru.

Jaskinie powstają w wyniku na ogół długotrwałego oddziaływania na skały różnych procesów geologicznych: ruchów tektonicznych, rozpuszczania, erozji, wietrzenia i akumulacji. W związku z tym, jeśli jaskinia powstała wskutek rozpuszczania skały przez krążącą w szczelinach wodę (lub roztwory) mówimy o jej genezie krasowej. Dotyczy to skał podatnych na rozpuszczanie przez wodę takich jak wapienie, dolomity, gipsy czy sól. Jednak zawsze w takich przypadkach czynnikiem istotnym jest istnienie tektonicznie rozwartych szczelin, umożliwiających przepływ wody. Tak więc większość jaskiń krasowych ma genezę krasowo-szczelinową, na którą nakłada się erozja i wietrzenie. W przypadkach skał nierozpuszczalnych, jak np. granity czy piaskowce, w większości mamy do czynienia z tektoniczną, wietrzeniową i erozyjną genezą jaskiń.

W namuliskach jaskiń znajdujemy fragmenty skał przyniesione przez przepływające dawniej potoki. Niejednokrotnie pozwala to odtworzyć dawne drogi krążenia wód. Zawarte w namuliskach pyłki roślin mówią o rodzaju dawnej flory i panującego na tych obszarach klimatu. Często w namuliskach napotyka się szczątki kostne dawnej fauny z końca kenozoiku, a nierzadko artefakty archeologiczne – pozostałości dawnych kultur paleo- i neolitycznych.

Flora i fauna

Zupełnie odmienne środowisko jaskiń, kształtowane jest przez całkowity brak światła i specyficzny mikroklimat. Środowisko to sprzyja zachowaniu unikatowych form fauny i flory, niejednokrotnie przetrwałej z plejstocenu, a nawet pliocenu. W chwili obecnej znanych jest około 7000 gatunków troglobiontów, czyli organizmów żyjących stale w jaskiniach i innych podziemnych strefach życia (głównie bezkręgowców).

Szacuje się, że ilość ta może być dwu-trzykrotnie większa. Wiele z tych gatunków stanowią gatunki przetrwałe z poprzednich okresów geologicznych (głównie plejstocenu). Rozpoznanie fauny jaskiń Polski jest, jak dotychczas, “naskórkowe”. Jedynie nieliczne grupy zwierząt były badane i to w niewielkiej ilości jaskiń.

Znajomość występowania flory przedstawia się jeszcze gorzej. Prowadzone dotychczas badania były nieliczne i obejmowały jeszcze mniejszą ilość obiektów. O ile w niektórych jaskiniach prowadzone były badania mszaków, to nasza wiedza o występujących w jaskiniach grzybach, porostach, glonach i bakteriach jest znikoma. Przedstawione w dokumentacjach informacje na ten temat dotyczą głównie występowania flory przyotworowej na powierzchni terenu w zasięgu oddziaływania mikroklimatu jaskini oraz wewnątrz jaskini w zasięgu padającego światła.

Ochrona

W większości opracowań, projektów i programów dotyczących ochrony przyrody jaskinie są zwykle pomijane jako obiekty wymagające stałej, ścisłej ochrony. Wpływają na to dwie przyczyny. Pierwszą z nich jest brak dostatecznej wiedzy o jaskiniach i znajdujących się w nich zasobach przyrodniczych. Dotyczy to zarówno instytucji i osób czuwających nad ochroną przyrody, jak i służb powołanych do realizacji tej ochrony. Drugą przyczyną jest problem zaklasyfikowania tych unikatowych obiektów przyrodniczych do powszechnie przyjętych kategorii obiektów chronionych.

Są one klasyfikowane albo jako obszary występowania określonych gatunków zwierząt lub roślin, albo jako obszary występowania określonych form przyrody nieożywionej lub ich zespołów. Jaskinie wymykają się tym kryteriom. W sensie przyjętych kryteriów nie stanowią “obszarów”. Jednocześnie będąc obiektami przyrody nieożywionej, stanowią unikatowe środowisko zespołów fauny i flory nie występującej poza jaskiniami.

Jaskinie są dostępnymi dla człowieka fragmentami podziemnej sieci krążenia wód. Powoduje to, że są najbardziej podatnym na antropogeniczne zanieczyszczanie elementem obszarów zasilania krasowych zbiorników wodonośnych.

Piękno jaskiń oraz ich odmienność powoduje nasilające się zainteresowanie turystyczne. Możliwości sportowe stwarzane przez największe i najgłębsze systemy jaskiniowe przyciągają taterników jaskiniowych. Niesie to za sobą coraz pilniejszą konieczność ochrony przed zniszczeniami cennych walorów jaskiń. Konieczne jest opracowanie właściwych form tej ochrony z jednej strony, z drugiej zaś opracowanie sposobów udostępniania jaskiń dla celów turystycznych i sportowych. Dotyczyłoby to przede wszystkim obszarów nie podlegających szczególnej ochronie, czyli poza parkami narodowymi i krajobrazowymi.

Biologiczne znaczenie ekosystemów jaskiniowych, a także ich wyjątkowa wrażliwość na zanieczyszczenia i zaburzenia mikroklimatu wymagają położenia większego nacisku na systematyczne badania i ochronę jaskiń.

Wiedza o jaskiniach powinna być uwzględniana w planach zagospodarowania przestrzennego dla obszarów ich występowania. Ma to istotne znaczenie dla wielu podejmowanych tam inwestycji, szczególnie: drogownictwa, budownictwa wodnego, zaopatrzenia w wodę i gospodarki odpadami. Z niedawnej przeszłości znane są przypadki nieuwzględnienia tej tematyki w pracach projektowych, co skutkowało dodatkowymi, olbrzymimi kosztami (np. zbiornik Przeczyce, zbiornik Sulejowski).

Linki

W Internecie znaleźć można ogromną ilość informacji na temat jaskiń. Polecamy jedynie kilka wybranych witryn zawierających ogólne informacje, niezwiązane z poszczególnymi regionami Polski i świata:

• Muzeum Państwowego Instytutu Geologicznego
• Komisja Taternictwa Jaskiniowego Polskiego Związku Alpinizmu
• Sekcja Speleologiczna PTP im. Kopernika
• Wikipedia
• Dane przestrzenne
• Jaskinie - pobierz dane
• Jaskinie - usługi mapowe WMS/WFS
• Portal GEOLOGIA: Jaskinie, Szczegółowa Mapa Geologiczna Tatr w skali 1:10 000
• Aplikacja mobilna GeoLOG: Jaskinie, Szczegółowa Mapa Geologiczna Tatr w skali 1:10 000

Kontakt

Zarządzanie Podsystemem CBDG Jaskinie i dedykowanymi aplikacjami

Państwowy Instytut Geologiczny – PIB
Centralna Baza Danych Geologicznych
ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
e-mail: jaskinie@pgi.gov.pl

Zawartość merytoryczna zgromadzonych danych

Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi
Zarząd Główny
ul. Nowolipki 24 sut. 7-8, 01-019 Warszawa
e-mail: ptpnoz.zg@pro.onet.pl
tel/fax: (+48) 22 621 69 51